Татарскі лакаматыў

Дзве цытаты з форумаў «Свабоднага Ідэль-Урала».

Аўтар № 1: «Таму, што татары і Татарстан нават і сёння на тэрыторыі сучаснага ПФО выконваюць ролю лакаматыва, як эканамічнага, так і рэгіянальна-палітычнага. Не сакрэт, што на тэрыторыі Ідэль-Урала толькі там, дзе татары здолелі захавацца больш-менш кампактна, у некаторай ступені нават дзякуючы ім, здолелі ацалець і эрзя, і мары, і чувашы, і удмурты… Татары заўсёды былі той самай воссю выжывання ўсіх этнічных мас Ідэль-Урала, гуляюць тую ж ролю, што сёння немцы і Германія ў ЕС».

Аўтар № 2: «Ну, не варта займацца самаўзвялічваннем і самалюбаваннем, нават калі ў гэтым ёсць нейкая доля праўды, гэта як мінімум нясціпла».

З разуменнем стаўлюся да меркаванняў абодвух аўтараў, падпісаўся б пад іх пастамі, але… Успамінаецца адзін камічны персанаж, які казаў: «Выкралі каня, і воз, і бравэр, і шапку. А ліст я ў шапцы схаваў, каб, калі шапку ўкрадуць, дык хоць ліст цэлым будзе!

У чым сэнс цешыцца «татарскаму лакаматыву», калі ён на ўсіх парах нясецца ў бок прорвы?

Так, на сённяшні дзень татары захаваліся яшчэ як самабытны этнас, але ён знаходзіцца на мяжы растварэння ў расейскім імперскім суперэтнасе. Памятаеце, як было з Рымскай імперыяй у V стагоддзі? Яна распалася, а на яе абломках сталі ўзнікаць новыя дзяржавы. Элементы этнічнай мазаікі рассыпаліся, працэс этнагенезу пайшоў новай дарогай і працягваўся ў некаторых месцах Еўропы да ХІХ стагоддзя. У выніку нараджаліся і развіваліся новыя народнасці і нацыянальныя культуры, якія раней не існавалі на карце Еўропы: французы, ангельцы, немцы, чэхі, румыны. Не выключана, што гіпатэтычны распад Расеі можа даць штуршок аналагічным працэсам.

На тэрыторыі былога Казанскага ханства працэс асіміляцыі татараў ідзе з рознай інтэнсіўнасцю. Калі частка адарваных у татараў земляў (Самара, Саратаў, Арэнбург і інш.) ахоплены працэсам знікнення татараў больш актыўна, то «ядзерны» Татарстан яшчэ трымаецца. Ён спрабуе змагацца, ён здольны яшчэ нараджаць ідэі дзяржаўнай незалежнасці, высоўваць адэптаў гэтай ідэі, падтрымліваць жывым агонь нацыянальнай культуры і мовы, гучна заяўляць аб праве на самабытнасць і суверэнітэт. Але пагрозы на сённяшні дзень такія, што выклікаюць абгрунтаванае хваляванне ў перадавой частцы татарскай інтэлігенцыі і мяркуючага пласта татарскага народа. Асноўная пагроза – рашэнне ўрада РТ, прынятае пад дыктоўку Масквы, аб добраахвотным вывучэнні татарскай мовы ў агульнаадукацыйных школах Рэспублікі.

Татараў ударылі па самым неабароненым і балючым месцы, заявіўшы, з аднаго боку, аб магчымасці выбіраць мову навучання па жаданні, а з другога – забраўшы перспектыву пабудовы паспяховай асабістай кар’еры ў выпускнікоў татарамоўных школ і класаў – інстытуты ж у асноўным рускамоўныя. А прапаганда розных відаў дапоўніла арсенал антытатарскай зброі: усё самае лепшае і паспяховае, самае мадэрнае, самае яркае і прыкметнае ўяўлялася тэлебачаннем, СМІ, як прадукт «вялікай рускай культуры».

Музычныя творы, канцэртныя праграмы, перакладная літаратура, розныя тэлешоу, паблік рылейшнз, разнастайныя віды рэкламы – усё гэта мора інфармацыі існуе ў Татарстане на рускай мове. Камерцыя дыктуе свае правілы, бо культурная прадукцыя таксама тавар. Хто будзе перакладаць кнігі на татарскую мову, калі гэта ставіць пад пагрозу тыражы? Навошта здымаць шоу на роднай мове, калі потым могуць узнікнуць цяжкасці з продажам для паўторнага пракату ў іншых рэгіёнах? Навошта выконваць песні на татарскай, калі хочаш прабіцца на топавыя конкурсы ці гастраляваць па ўсёй Расеі і за мяжой? Таму і ўзнікае сітуацыя «памірання» мовы, потым культуры, а потым самабытнага народа.

Нікому з татараў разжоўваць гэтую сітуацыю няма патрэбы, усё ўсё бачаць. Бачаць, напрыклад, «безмоўных» татараў (якія страцілі веданне мовы ці адмовіліся ад вывучэння), бачаць тых, хто на пытанне аб нацыянальнай прыналежнасці адказвае, што яна руская (так прасцей). Бачаць, як размываецца ментальнасць, як у нацыянальным характары з’яўляюцца неўласцівыя сапраўднаму татарыну рысы.

Пройдзе яшчэ гадоў дваццаць-трыццаць – і мова татараў стане рэліктам: нібыта яна ёсць, а нібыта і не. Пры ўмове захавання цяперашняй улады ў РФ (з тым жа ізаляцыянісцкім трэндам у палітыцы і жыцці дзяржавы наогул) і вернападданічнага падхалімажу ўладаў РТ, аўтара паста пра «татарскі лакаматыў» і «вось выжывання ўсіх этнічных мас Ідэль-Урала» проста мала хто зразумее. «Дзякуючы татарам, здолелі ўцалець і эрзя, і мары, і чувашы, і удмурты…» А хто такія гэтыя эрзя, і мары, і чувашы, і удмурты? Дзе вы іх бачылі? А татары заўсёды былі вернымі братамі рускіх, таму і зліліся ў адной мове і культуры.