Наша мэта – Незалежнасць!

Набліжаецца дата, якая не пакідае абыякавым ніводнага казанскага татарына – 2 кастрычніка 1552 года. Мой татарскі зямляк можа, вядома, пра яе не думаць, можа забыцца на доўгія гады і заяўляць, што пляваць на яе хацеў. Але прапануйце яму размову на гэтую тэму і паспрабуйце праводзіць расейскія шавіністычныя наратывы ў ацэнцы тых далёкіх, амаль паўтысячагадовай даўніны, падзеяў – і ўбачыце, што ніводны татарын не застанецца абыякавым. Слава Алаху, у большасці казанскіх татараў яшчэ засталіся прычыны для эксклюзіўнай ацэнкі ўзяцця Казані і заваявання Казанскага ханства маскоўскім царом Іванам Грозным. Яны могуць прамаўчаць з ветлівасці ці аджартавацца, але ў душы застануцца пры сваім. Значыць, яшчэ ёсць надзея, не ўсё прапала!

А якія ж гэтыя гістарычныя наратывы Масквы? Зноў перачытваю артыкулы ў расейскай Вікіпедыі, раздзелы са школьнага падручніка гісторыі, гатовыя рэфераты па тэме «Узяцце Казані», афіцыйную гістарыяграфію. І ўсё прачытанае лёгка складваецца ў формулу «Расея адкрыла татарам шлях да прагрэсу!» Тут проста хочацца крыкнуць: «Хлусіце, сволачы!»

Не так усё было, як пішуць у вялікарускіх крыніцах. Пры бліжэйшым разглядзе ў гатовым, спрытна сабраным расейскім пазле вылазяць вонкі нестыкоўкі і зеўра. Да таго ж становіцца бачная заўсёдная маскавіцкая мадэль прыхватызацыі чужых земляў.

Давайце разам успомнім і крыху разбярэмся.

Спачатку быў нахабны бандыцкі наезд расейскай дыпламатыі ў духу В. Молатава (М. Літвінава / С. Лаўрова / А. Грамыка – опцыя «выбраць упадабанага»). Стоп, не, хлушу! Спачатку было ідэалагічнае абгрунтаванне бандыцкага наезду: у 1547 г. Іван Грозны абвясціў сябе «царом» і роўным з Астраханскім і Казанскім ханамі. Усе памятаюць, што маскавіцкая дзяржаўнасць узнікла ў нетрах Арды, уваходзіла ва Улус Джучы на ​​правах спачатку данніка, а потым саюзніка. А тут адзін з прызначаных адміністратараў «з мясцовых» аб’яўляе сябе «сузаснавальнікам» і патрабуе прызнаць яго права на ардынскую спадчыну.

Далей ідуць ваенныя паходы маскавітаў, запалохванне, прымус татараў да капітуляцыі ў духу «лепш давайце па-добраму». Потым адбываецца будаўніцтва на тэрыторыі ханства, у вусці ракі Свіягі, маскавіцкай крэпасці. Затым зноў ідуць прапановы падзяліць ханства на дзве часткі, далучыць правабярэжную частку да Масковіі і замяніць хана на царскага намесніка.

Ход вайны, тактыку рачной блакады, наватарства маскавітаў у выкарыстанні артылерыі і сапёрных складнікаў аблогі, выкарыстанне замежных ваенных інжынераў, мы апісваць не будзем – не наша тэма. Засяродзімся на сутнасці расейскай мадэлі «збірання земляў». Дык вось, адначасова з праводжанымі «вайскова-тэхнічнымі практыкаваннямі» Іван ІV абдурвае і падкупляе частку татарскай шляхты, якая паверыла Маскве і выступіла за «мірнае вырашэнне пытання». Заваблівае ў свае сеткі чувашоў і чарамісаў, якія становяцца гарматным мясам у вайне і ў выніку не атрымліваюць нічога. З абложанай Казані бягуць страціўшыя веру ў перамогу, калабарант Шах-Алі падпісвае маскавіцкую «фількіну грамату», дзе ў Масквы – правы і прывілеі, у Казані – абавязкі, павіннасці і знявага. Да таго ж тлумачыць гэтую дамову могуць толькі самі маскоўцы.

Можна правесці паралель з «Мінскам-1» і «Мінскам-2», якія разгортваліся на нашых вачах ва Украіне з 2014 г. і скончыліся ведаеце чым. Пяцьсот гадоў таму ў Казані было тое ж самае.

«Калі народ паміж вайной і ганьбай выбірае ганьбу, то ў выніку атрымлівае і ганьбу, і вайну!» – словы Чэрчыля, якія ўніверсальна падыходзяць для ўсіх часоў і для ўсіх дагавораў з удзелам Расеі.

Далей была разня 1552 года. Для мяне падзенне Казані азначае крах цэнтра рэгіянальнай цывілізацыі, знікненне самабытнага культурнага канцэпта, падобна падзенню Карфагена або захопу Рыма варварамі. Ацэньваючы падзею, трэба для чысціні аналізу адхіліцца ад эмоцый і перажыванняў, глядзець на факты з халоднай разважлівасцю, а я замест гэтага, лоўлю сябе на тым, што пачынаю фантазіраваць: «а што было б, калі…», «а раптам магло б атрымацца так, што…».

Выстаяць Казанскаму ханству (нават у саюзе з Астраханскім, Сібірскім і Крымскім) наўрад ці ўдалося б. Маскоўскі драпежнік да таго часу ўжо прайшоў фазу феадальнай раздробненасці, адужэў і напіўся крыві расейскіх княстваў. Зжор блізкіх фіна-вугорскіх суседзяў, разрастаўся, як ракавая пухліна, і жадаў новых ахвяр.

Ці было выйсце ў Казанскага ханства?

Далей ідуць мае гістарычныя «разважызмы» ў духу модных фэнтэзійных «пападанцаў», калі хтосьці вельмі разумны з ХХІ стагоддзя (не прэтэндую на гэтую ролю) распавядае хану Едыгеру, Мамышу-Берды ці хану Алі-Акраму аб шляхах захавання незалежнасці Татарстана – ісці на саюз з Вялікім Княствам Літоўскім, разам супрацьстаяць маскоўскай экспансіі ва ўжо блізкай Лівонскай вайне… Але гэта ўсяго толькі сумныя фантазіі. Так не бывае. Лепш звярнуцца да сённяшняга дня і цвяроза ацаніць сітуацыю.

У гісторыі Казанскай разні няма нічога станоўчага, акрамя таго, што мы можам зрабіць з трагедыі патрэбныя вывады. У пачатку трэцяга дзесяцігоддзя ХХІ стагоддзя ў Татарстана дастатковыя для суверэннай дзяржавы рэсурсы: дэмаграфічныя, тэрытарыяльныя, навукова-адукацыйныя, культурныя. Толькі мы не павінны паўтарыць досвед няўдалага развіцця і страты дзяржаўнасці Крымскім ханствам у ХVІ стагоддзі – гэта першае. У адрозненне ад часоў хана Сафы Гірэя і хана Шаха-Алі зараз ужо Татарстан уваходзіць у склад РФ у становішчы «данніка». Выяўляючыся сучаснай паліткарэктнай мовай – саюзніка-донара (чопіка для затыкання ўсіх дзірак). Другое – прэч ад Расеі! Яна толькі высмоктвае і выкарыстоўвае нашы рэсурсы. У пацверджанне прывяду цытату з выступу доктара гістарычных навук Іскандэра Аязовіча Гілязава: «…колькасць татарскага насельніцтва вырасла нязначна, а колькасць этнічных расейцаў вырасла ў дзясяткі і сотні разоў, пры тым, што на момант заваёвы колькасць насельніцтва Казанскага ханства была амаль роўная насельніцтву Маскоўскага царства. Гэта значыць – частку этнасу знішчаюць рознымі спосабамі, а частку пазбаўляюць памяці, культуры і мовы! Няма татарына – няма татарскай праблемы! Куды ўжо далей?»

Нягледзячы ні на што, Татарстану на сённяшні дзень удалося захаваць культурную самабытнасць, ментальную ідэнтычнасць і нават гістарычную памяць аб Казанскім ханстве як аснове будучага татарскага рэнесансу і набыцця сапраўднага дзяржаўнага суверэнітэту. Вось толькі не варта супакойвацца… хацеў напісаць «на дасягнутым», але ж гэта не нашы дасягненні – усё, што вакол нас. Гэта тое, што нам завіталі з панскага расейскага пляча. Літасціва дазволілі! А маглі б і адабраць, і камчой адсцягаць, фігуральна кажучы. Памятайце пра гэта, землякі.