Канстытуцыя – песня пераможнай дэмакратыі ці тое, чаго няма?

Гэтае свята адзначаецца ў рэспубліцы з 1992 года. Канстытуцыя Татарстана была прынята 6 лістапада 1992 г. на XII сесіі Вярхоўнага Савета рэспублікі. Пафасную фразу «стварэнне гэтага важнага прававога дакумента адыграла значную ролю ў развіцці палітычнай сістэмы рэгіёну» цяжка абвергнуць. Але што ў выніку? А якія былі надзеі, вы памятаеце?

«Прававыя асновы, закладзеныя ў гэтым дакуменце, сталі залогам развіцця рэгіёну, а само свята ўжо на працягу 30 гадоў увасабляе павагу да гісторыі, традыцый і каштоўнасцяў народаў, якія пражываюць у Татарстане», – так нам вяшчае афіцыёз. І чамусьці адразу ўзгадваецца «самая дэмакратычная ў свеце Сталінская канстытуцыя». Парадаксальна, што яна і сапраўды была ці не самай-самай у свеце! Грамадзянам надзялялася столькі правоў, колькі мала якая ўлада ў якой-небудзь краіне вырашалася прапанаваць народу. Але «правадыр усіх плямёнаў і народаў» не баяўся, адваліў правоў і прывілеяў па самыя краі – а чаго баяцца, усё роўна ніхто гэтую канстытуцыю выконваць не збіраўся. Замежныя юрысты хвалілі яе за фармальную завершанасць і дэмакратычнасць, але называлі «нарматыўнай» – выстаўленыя межы правоў і свабод патрэбны былі як «арыенцір, да якога трэба імкнуцца». А следчыя ў НКУС казалі падследным, якія асмельваліся заікнуцца аб Асноўным законе, прасцей: «Канстытуцыя не для цябе, сволач, напісана, а для мяне!»

Але вернемся ў сучаснасць. Сёння, у Дзень Канстытуцыі Рэспублікі Татарстан, у Дзяржаўным Савеце адбыўся круглы стол на тэму: «Канстытуцыя рэспублікі – падмурак паспяховага развіцця сучаснага Татарстана». У мерапрыемстве прынялі ўдзел дэпутаты Дзяржсавета РТ, вучоныя-прававеды, а такасама аўтары Канстытуцыі РТ.

Улічваюся ў радкі казённа-патрыятычных выступаў: усхваленне «мудрага кіраўніцтва рэспублікі», славаслоўе асабіста М. Шайміеву і Р. Мініханаву, рапарты аб паспяховым развіцці сучаснага Татарстана – «дынамічнага, накіраванага ў будучыню рэгіёна з амбіцыйнымі планамі». Карацей кажучы, поўны набор рытуальнай тужлівай і сумнай хлусні, ад якой зубы зводзіць аскома. Адзінае, што прыцягвае ўвагу, фраза «за 27 гадоў у Асноўны Закон рэспублікі было ўнесена 17 змен, апошнія з якіх былі ў ліпені 2012 года. Тыя змены, якія ўносіліся ў Канстытуцыю нашай рэспублікі, выцякалі з прынятых федэральных законаў».

Што толку ў канстытуцыі, калі яе падганяюць пад патрабаванні федэральнага цэнтра? Хочацца крыху змяніць прыгожую цытату з нашага Асноўнага Закона, прыведзеную ў выступленні Кіраўніка Дзяржаўнага Савета РТ Ф. Мухаметшына: «Згодна з Канстытуцыяй рэспублікі, носьбітам суверэнітэту і адзінай крыніцай улады ў рэспубліцы з’яўляецца яе шматнацыянальны народ», замяніўшы словы «яе шматнацыянальны народ» на «федэральны цэнтр». У такім выглядзе квяцістая фраза набывае лагічны і скончаны выгляд. Як у вайсковым анекдоце: «Мяне не калыхае, лётаюць кракадзілы ці не, мне галоўнае, каб адказ быў адзінастайным!»

Зразумела, ні слова пра вайну, ні словы пра самае актуальнае – пра паміраючую татарскую культуру, знікаючую за непатрэбнасцю мову, пра фактычную бяспраўе татараў у барацьбе з расейскім шавінізмам і асіміляцыяй. Задумаўшыся, мімаволі ўяўляю сябе тым, хто выпадкова патрапіў на гэты ўрачысты збор дзяржаўных мужоў. Вось я паднімаю руку, прашу слова, задаю пытанне аб набалелым, аб вайне, аб мове, культуры, спрабую заклікаць да розуму і сумлення, апеляваць да канстытуцыйных правоў, але чую ў адказ: «Гэта не для цябе, сволач, напісана!» і прачынаюся ў халодным поце.