«Адрачомся ад старога свету! Абтрасем яго прах з нашых ног!» Новая песня, ці Марсэльеза

Высунутая вясной 1918 года У. І. Ленінам ідэя манументальнай прапаганды ўзыходзіла да ўтапічнага сачынення італьянскага філосафа XVI ст. Тамаза Кампанэлы «Горад Сонца». Ён пісаў аб упрыгожванні гарадскіх сцен фрэскамі, «якія служаць для моладзі наглядным урокам па прыродазнаўстве, гісторыі, узбуджаюць грамадзянскае пачуццё — словам, удзельнічаюць у справе адукацыі, выхавання новых пакаленняў». 12 красавіка 1918 г. Ленін, Луначарскі і Сталін падпісалі дэкрэт СНК «Аб помніках Рэспублікі», які прадпісваў:

· зняць помнікі, узведзеныя «ў гонар цароў і іх слуг»;

· арганізаваць конкурс помнікаў, «каб адзначыць вялікія дні Расейскай сацыялістычнай рэвалюцыі»;

· вырабіць замену надпісам, эмблемам, назвам вуліц, гербаў, каб адлюстроўваюць «ідэі і пачуцці рэвалюцыйнай працоўнай Расеі».

Цікава, што не менш уважлівымі да пытанняў манументальнай прапаганды былі і ідэолагі нацызму. Плануючы акупацыю Украіны, яны хацелі сцерці з зямлі ўсе знакі, якія сведчылі аб дасягненнях ўкраінскага народа ў любой галіне культуры. Усё знішчыць, пра што ўкраінец мог сказаць: «Глядзі, якая прыгажосць (веліч), як выдатна пабудавана, гэта стварылі ўкраінцы!» Усё — скульптурныя выявы, цэрквы і храмы, манументы ў гонар вялікіх падзей, архітэктурныя шэдэўры і інш. Каб воку не было на чым спыніцца, а памяці няма за што ўхапіцца. Каб лягчэй было пераканаць украінцаў у іх рабскім паходжанні і прызначэнні, чый надзел — выкананне цяжкіх работ. Маўляў, заўсёды былі нікім і павінны такімі заставацца, і пакарацца гаспадарам-арыйцам.

Знішчаць згадкі пра чужую славу і насаджаць пакланенне перад сваімі дасягненнямі — захопнікі і ўзурпатары на працягу стагоддзяў паўсюдна дзейнічалі падобна. Дастаткова зірнуць на старонкі школьнага падручніка гісторыі. Усё так і было, пачынаючы яшчэ са старажытнаегіпецкіх часоў, са сцёртых са сцен храмаў згадак пра няўдачлівага фараона-рэфарматара Эхнатона, які паспрабаваў аспрэчыць уладу жрацоў. Цары Старажытнай Персіі Дарый і Ксеркс гэтак жа пасродкам манументальнай прапаганды ўвекавечвалі і ўзвялічвалі свае імёны, услаўлялі свае заваёвы і подзвігі. Але вельмі часта ў гісторыі падобныя помнікі станавіліся такія ненавісныя народу, што іх разбуралі і знішчалі, не спыняючыся перад прыгажосцю і майстэрствам выканання (калі такія існавалі). А пры немагчымасці разбурэння — проста ігнаравалі. Давайце тут звернем увагу на прэцэдэнт з помнікам праваслаўным воінам, якія загінулі пры ўзяцці Казані Іванам Грозным. Ёсць такі ў сталіцы Рэспублікі Татарстан. Гэтая насмешка над татарскай народнай памяццю, у стылі сталінскага ампіру, ніякіх цёплых пачуццяў у большасці казанскіх татараў не выклікае, папулярнасцю не карыстаецца, знаходзіцца ў напаўзабыцці і нават часам выкарыстоўваецца жыхарамі горада ў якасці адыходнага месца. Замест піетэту — абурэнне!

Аналіз паказвае, што для гарантаванага «прыняцця» насельніцтвам манументальнага помніка неабходны такі складнік, як сувязь з народнай памяццю. Гэта вельмі тонкая матэрыя. Нітка сувязі не заўсёды паддаецца дырэктыўнаму сцвярджэнню (канструяванню, стварэнню). Вытокі яе прыроднага ўзнікнення часам крыюцца ў архетыпах, у падсвядомасці… Вось стварылі манумент, вось прыгожы ён, вось стаіць у цэнтры пасёлка/горада, афіцыйныя мерапрыемствы там праводзяць, жаніхі з нявестамі кветкі ўскладаюць… А потым скінуць яго да чортавай маці — і быццам не было помніка, ніхто і не ўспомніць. А бывае і зусім смешна: сядзелі ў скверы скульптурны дзядуля Ленін на адной канапе з дзядулем Сталінам, і раптам, за адну ноч у 60-х гг. канапа ператварылася ў адмамесную — Сталіна па загадзе з Масквы адпілавалі і выкінулі. Колер часу змяніўся! А ў адным абласным горадзе яшчэ ў пачатку 90-х у велічэзную статую Уладзіміра Ільіча кінулі слоік з фарбай і патрапілі ў вобласць пахвіны. Не дакінулі вышэй. Раніцай камунальнікі так старанна знішчалі сляды фарбы, так церлі, што… увогуле, стаяў вялікі правадыр на пацеху жыхарам горада з да бляску начышчаным прычынным месцам, выклікаючы ўсмешкі замест пачцівага захаплення.

У снежні 2013 удзельнікі Рэвалюцыі Годнасці зрынулі помнік Леніну на Бесарабскай плошчы ў Кіеве. Гэтая падзея ў сталіцы дала старт грамадскай кампаніі па дэмантажы помнікаў савецкаму правадыру па ўсёй Украіне — «ленінапада». З 2015 года дэмантаж пачалі праводзіць органы мясцовай улады ў адпаведнасці з Законам Украіны «Аб асуджэнні камуністычнага і нацыянал-сацыялістычнага (нацысцкага) таталітарных рэжымаў ва Украіне і забароне прапаганды іх сімволікі». З публічнай прасторы прыбіралі разнастайныя знакі камуністычнага рэжыму, пераназываліся вуліцы, населеныя пункты, змяняліся іншыя назвы з камуністычнай сімволікай. Ішоў працэс «дэкамунізацыі».

Фактычна дэкамунізацыя пачалася раней, на пачатку 1990-х. Тады яна ажыццяўлялася ў форме паўпадпольнай барацьбы з камуністычнымі манументамі, якія займалі самыя заўважныя месцы публічнай прасторы, і спробамі ўсталявання новых праўкраінскіх памятных знакаў на «непадкантрольнай» уладам тэрыторыі цэркваў, прыватных прадпрыемстваў і прыватных домаўладанняў. Ідзе дэкамунізацыя ва Украіне і дагэтуль, хоць зведала некаторыя метамарфозы. Вайна дадала ў сам працэс долю пагардлівасці да культуры паўночнага суседа і грэблівага непрымання ўсяго рускага. Прычыны гэтай з’явы выяўлены ў формуле «Якая сапраўдная цана рускай культуры, калі яна спараджае забойцаў, гвалтаўнікоў і марадзёраў?» Магчыма, самыя відавочныя яе праява — трупы ўкраінцаў на вуліцах Бучы і брацкія магілы ў Ізюме?

Вядома, тут лёгка можна знайсці перагіны і ў дыскусіі паспрабаваць пераканаць найболей заўзятых «антырусістаў» у іх неправаце. Але вось толькі дыскусіраваць мала хто захоча. Прынамсі, з тых, хто перажыў акупацыю і на свае вочы бачылі плён знаходжання носьбітаў «самай духоўнай у свеце рускай цывілізацыі».

Сёння становіцца зразумела, што ўкраінцы станоўча ўспрымуць, напрыклад, перайменаванне вуліцы ў гонар чачэнскага добраахвотніка, які змагаўся за Украіну, і наўрад ці стануць моцна шкадаваць аб дэмантажы бюста Пушкіна ці маршала Жукава. Ніхто не пашкадуе аб выкінутай памятнай дошцы эпохі «саўка», прысвечанай чарговаму «рэвалюцыйнаму дэмакрату». Або знесенаму помніку «чужому» народнаму паэту, накшталт чувашскага камуністычнага літаратара М. Сеспеля ў Чарнігаўскай вобласці Украіны. А яшчэ два-тры гады таму было зусім наадварот. Але хто ж вам вінаваты, непаважаныя прадстаўнікі расейскай культуры, калі набат вайны штодня гучыць у вушах украінцаў, а ахвяры гэтай вайны яшчэ нават не ўсе знойдзены і пахаваны.

Дыспуту з расейскімі культуртрэгерамі яшчэ доўга не будзе. Помнікі, навязаныя сілай і падманам, будуць і надалей зносіць. Украінцы зараз перажываюць драматычны перыяд набыцця новых герояў. Крыху пазней яны паставяць ім новыя помнікі, свае.