Тады ўсё і пачалося

15 кастрычніка 2022 г. – юбілейная, але прыкметная дата ў татарскай гісторыі. 470 гадоў з дня захопу Казанскага ханства Іванам Грозным у 1552 г. Дзень памяці абаронцаў Казані.

Суперніцтва Маскоўскага царства і Казанскага ханства ў ХVІ стагоддзі было да моманту падзення Казані феадальнай вайной за тэрыторыі. Пасля захопу татарскай сталіцы і далучэння земляў ліквідаванага ханства да ўладанняў Маскоўскага цара адносіны на доўгія стагоддзі перайшлі ў фармат каланіяльнай залежнасці, заняволення, выкарыстанні татарскіх земляў і татарскага народа ў якасці рэсурсу для росту жорсткай, моцнай і агрэсіўнай усходне-еўрапейскай дзяржавы са сталіцай у Маскве.

Пасля ўзяцця Казані ўся тэрыторыя Сярэдняга Паволжа была захоплена Маскоўскім царствам. Акрамя татараў, улада маскоўскага цара была распаўсюджана на многія народы, якія да гэтага былі падпарадкаваны былому Казанскаму ханству: чувашы, удмурты, марыйцы, башкіры. Упершыню Масква анексавала вялікую суседнюю дзяржаву за межамі былых княстваў Русі, да якіх яна сябе зараз адносіць у сваёй гістарыяграфіі. Неўзабаве пасля гэтага былі заваяваны і анексаваны Астраханскае ханства (1556) і Сібірскае ханства (1582), што дазволіла павялічыць тэрыторыю Маскоўскага царства амаль удвая. Казанскае ханства стала ахвярай імперскіх амбіцый Івана Грознага, яго акупацыйнай палітыкі ў адносінах да заваяваных народаў, накіраванай на іх знішчэнне. Пачалася запланаваная русіфікацыя і хрысціянізацыя татараў. Паралельна ішла аперацыя па сціранні памяці народа: аб яго героях, выбітных асобах, подзвігах, поспехах і дасягненнях. Гэтая аперацыя працягваецца да гэтага часу.

Імкненне татараў абвясціць незалежнасць у 90-х гг. мінулага стагоддзя было сустрэта ў Маскве як татарскі сепаратызм, хаця патрабаванні татараў грунтаваліся на факце аблогі і ліквідацыі Казанскага ханства. Татары РТ неаднаразова выходзілі 15 кастрычніка на мітынгі пад лозунгамі «Мэта – незалежнасць!» і «Свабода!». На мітынгах гаварылі аб праблемах свайго народа: закрыцці татарскіх школ, перакладзе адукацыі на расейскую мову, згортванні татарскага тэле- і радыёвяшчання, ліквідацыі татарскіх газет і часопісаў, прыгнёту культурна-рэлігійнай самабытнасці.

Пытанне суверэнітэту Татарстана да гэтага часу не атрымала канчатковага дазволу. Больш таго, існуе тэндэнцыя да пагаршэння становішча. Цалкам магчыма, што нават аперэтачная самастойнасць будзе трансфармавацца ў пасрэдную федэральную акругу з абласцямі і марыянеткавым губернатарамі.

Насмешкай выглядае сітуацыя з помнікам абаронцам Казані, устаноўкі якога дабівалася татарская грамадскасць на працягу больш чым 20 гадоў. У адказ улады Рэспублікі (не без падказкі, несумненна, Крамля) збудавалі іншы помнік – захопнікам, якія загінулі пры ўзяцці Казані. Адказ тыпова расейскі: хочаце помнік – вось вам помнік расейскім забойцам татараў; жадаеце культурна-рэлігійнай самабытнасці – вось вам новыя мячэці, але ўсе падкантрольныя ФСБ; выступаеце на мітынгах у памяць герояў абароны Казані – вось вам дазвол на мітынгі, але тэматыка будзе вось такой і такой! А за адхіленне ад запланаваных тэм – суд, пераслед, ліквідацыя грамадскай арганізацыі. Так, 10.06.2022 г. Вярхоўны Суд Татарстана ліквідаваў Усетатарскі грамадскі цэнтр «за экстрэмізм», а менавіта, за арганізаваны летась мітынг у Дзень памяці абаронцаў Казані. Спачатку ўпаялі штраф, а спроба апратэставаць гэтае рашэнне ў судовым парадку толькі пагоршыла становішча. Вынік відавочны.

Цікавы яшчэ адзін фсбэшны трук – улады РТ прапанавалі праводзіць свята ўсіх загінуўшых герояў Татарстана 15 кастрычніка. Але татарскія патрыёты штогод 12 кастрычніка адзначаюць Хәтер көне – Дзень памяці абаронцаў Казані, якія загінулі пры ўзяцці горада ў 1552 годзе. Духоўнае Упраўленне мусульман Татарстана зусім вынайшла дату ў 13 дзень месяца шаўваль (па хіджры). Вырашана ў гэты дзень і прыгадваць абаронцаў горада. У мінулым годзе ён прыпаў на 25 траўня. То бок у наяўнасці спроба нівеліраваць нацыянальную памяць, змяшаўшы герояў барацьбы за незалежнасць з героямі Кастрычніцкай рэвалюцыі, Вялікай Айчыннай вайны і іншымі абаронцамі расейскай айчыны.

Айдар Халім, патрыярх татарскай літаратуры, пісаў: «Гвалт, мат, гарэлка, бруд, вошы, падман, пажары падпалы, пакарання, згвалтаванні, самагубствы – вось што мне прынёс расейскі народ. І больш нічога».

Я, пры ўсёй павазе да Айдара Халіма, адважыўся б дадаць: здзек і прыніжэнне над людзьмі, якія не пажадалі забыцца, што яны – татары.