Чувашы ў імперыі ХІХ стагоддзя

На фоне ўсё больш актыўнага паглынання імперыяй пакуль яшчэ існуючага чувашскага народа, калі чувашы заяўляюць, што іх родная мова руская, а таксама сцвярджаюць, што ім з рускімі няма чаго дзяліць і што яны гатовыя памерці за імперыю Крамля, неабходна ўспомніць, як, хто і калі пачаў фармаваць цяперашняе падпарадкаванае і манкуртызаванае становішча чувашскага народа.

Мы сабралі і структуравалі тое, што пісалі пра чувашы розныя вандроўцы і этнографы з Масковіі і якую будучыню для чувашоў яны жадалі.

Стаўленне да суседзяў

Іх кірмашы знаходзяцца на дарозе ў поле, як і шматлікія іншыя чувашскія кірмашы, ці таржкі. Чувашы не любяць прыліву старонніх жыхароў у іх селішчы і цураюцца ўсякіх з іншымі народамі зносін. Частыя зносіны з рускімі, узмацненне гандлёвай і прамысловай дзейнасці таксама змянілі ў шматлікіх адносінах паняцці чуваш. Манаполія рускіх на чувашскіх кірмашах знікла: большай часткай чувашы самі як нарыхтоўваюць або закупляюць у Казані і павятовых гарадах, так і прадаюць на сваіх кірмашах патрэбныя для хатняга ўжытку рэчы.

Побыт

Калі адбываецца вяселле, чувашы ўзнагароджваюць сваіх дачок лепш за рускіх сялян. Чуваш надае дачцэ ад усяго, што мае; ён дае ёй карову, некалькі авечак, усіх дварных птушак па пары і кібітку з канём і усёй вупражжу. Дачок аддаюць замуж даволі позна.

Памінкі ў чуваш бываюць чатыры разы на год: вясной, летам, восенню і зімой. Тры разы, як я бачыла і патлумачыла ў сваіх лістах, а чацвёрты раз увесну ў семік. У гэты дзень яны памінаюць на магілах нябожчыкаў, і гэтыя памінкі бываюць больш святочныя за іншыя.

Звычайна чувашы прывозяць з сабою на могілкі віно, піва і розныя стравы. Палову ўсіх харчоў кладуць і выліваюць на магілы, а другую палову самі выпіваюць і весяляцца з скокамі; нават пакідаюць на магілах шмат адзення, кашуляў, кафтанаў і жаночых убораў. На гэтыя памінкі рускіх збіраецца не меней за чувашоў; першыя звычайна, па канчатку свята, забіраюць з сабой усё, ахвяраванае чувашамі нябожчыкам.

Хлебам і харчовымі прыпасамі кормяць свойскіх птушак, а адзенне носяць самі; зрэшты, гэта робяць толькі бедныя з рускіх мужыкоў.

Падчас падарожжа ў Ніжні Ноўгарад, куды я, па Высокім загадзе, у 1831 годзе быў пасланы для прыняцця мер па спыненню павальнай хваробы на халеру, я знайшоў некаторыя заўвагі, якія тычыліся Чабаксарскага павета і чуваш — халера не пранікала да чувашаў. Мабыць, прычынай гэтага былі іх дымныя хаты.

З сачынення Г. Анорава прывяду, дарэчы, маленькую яго заўвагу: чувашы жывуць непараўнальна лепш шматлікіх рускіх сялян. Іх вёскі ўяўляюць сабой збор у адным месцы па некалькіх сяліб або сядзіб. Вуліц правільных няма; затое наўрад ці знойдзеце ў рускага селяніна такую ​​чысціню на двары і такое здаровае паветра, як у чуваш. Пабудова іх для вачэй не прыгожая, але прыгажосць і далягляд патрэбныя ў гарадах, а сяляніну ва ўсім выгода; у чувашына ж усё пад рукамі: дом з гумном і ўсімі анбарамі; зямля ўзараная пад бокам, а не так, як у рускіх, часам вёрст за 15; лес блізка, хлеба ўдосталь застаецца і са значным продажам на прыстанях для абедзвюх сталіц; жабракоў паміж імі амаль няма.

Нацыянальная мова

Жадалася перавесці назву іх месяцаў па-руску; але гэтага чувашы, не ведаючы добра расейскай мовы, зрабіць не могуць; трэба спытаць рускага святара, які ведае добра чувашскую мову.

Чувашы запэўнівалі мяне, што мала разумеюць чытанае рускім святаром на іх мове Евангелле, — доказ, што ці гукі іх мы не можам правільна вымавіць, ці самы пераклад недастатковы.

Чувашэнін ніколі не прывучыцца зусім чыста і правільна прамаўляць нашы словы. Як ні біцеся з ім, вы ніколі не прымусіце яго правільна вымавіць, напр., рускае д, асабліва ў пачатку слова; у яго заўсёды выйдзе т. Я ведаю ўнука абруселага чувашына; ён не разумее ні слова з мовы свайго дзеда, але фатальнае д усё-такі прамаўляе як т.

Мова чувашская складаецца са слоў уласна чувашскіх, татарскіх і вельмі малога ліку рускіх. Чувашы, не маючы ліста, захоўваюць мову сваю па паданні. Аднаму выдаленню ад асветы трэба прыпісаць тое, што мова іх з цягам часу не ўзбагачаецца, ці не губляецца зусім.

Наступствы жыцця ў імперыі

Хрысціянізацыя

Уступіўшы ў межы чувашскай зямлі, я быў прыемна здзіўлены зменай, якую ўсяго менш спадзяваўся ў ёй сустрэць. Уявіце: у Пятроўкі, што значыць у той час, калі паўязычніцкая чувашская зямля святкавала адну з найважнейшых сваіх урачыстасцяў і прыносіла багам найбагацейшыя ахвяры, — у гэты час я бачыў богаслужэнне з паклонамі ў хрысціянскай царкве.

Хрысціянізаваныя (каля 106 гадоў таму) не сілаю пераканання, але пад прымусам, яны не мелі ні найменшага паняцця аб ісцінах нашай рэлігіі. Яны хрысціліся самі, хрысцілі дзяцей сваіх, у выпадку хваробы спавядаліся і далучаліся Св. Таін, зусім не разумеючы, што робяць.

Яны бачылі ў святарах даносчыкаў, ворагаў, праследальнікаў сваіх; і самыя законныя дзеянні іх яны ператлумачвалі па-свойму, давалі ім іншы сэнс. Трэба, зрэшты, сказаць, што наогул рускія з самага заваявання тутэйшага боку, верагодна, вельмі не рахмана абыходзіліся з чувашамі. Ад таго апошнія імкнуліся, колькі магчыма, сысці ад увагі пераможцаў. Яны сяліліся як мага далей ад вялікіх дарог, ад суднаходных рэк, у якога-небудзь бруднага ручая і ўсё абавязкова па схілях дзвюх лагчын. Амаль кожнае чувашскае сяло размешчана так, што Вы прыкмеціце яго толькі тады, калі носам уткнецеся ў яго. Хаваць ад рускіх дарогу да сёлаў і вёсак чувашскіх лічылася абавязкам, справай гонару кожнага.

Але вось пасля шматлікіх прыпынкаў, аб’ездаў, пераездаў і заездаў, Вы патрапілі нарэшце ў вёску, праз якую ляжыць Вам шлях.

Ледзь Вы пераехалі за ваколіцу, як дзеткі, якія гулялі на вуліцах, стрымгалоў кідаюцца па хатах з крыкам: вырас! вырас! (рускі! рускі!).

У адно імгненне ўсе вароты зачынены, усе дзверы зачынены, нідзе не відаць душы чалавечай; уся вёска нібы вымерла ад маравой язвы.

Русіфікацыя

Чувашы, якія жывуць на вялікіх дарогах, ужо зрабіліся разумнейшымі ці, як яны кажуць, абруселі.

Каштанам называецца той чувашын, які ў вёсцы самы бойкі і добра ведае рускую мову. Яны заўсёды пасылаюць каштана клапаціцца па справах вясковых і ва ўсім з ім згаджаюцца.

Аб бірках, гэта значыць чувашскіх літарах, і тамгі, не маюць яны і паняцця; а хто ведае пісаць і чытаць па-руску, таго завуць ціек, г.зн. пісар.

Вёрста па-чувашску будзе «сехром». Яны не мераюць дарогу па-свойму, але лічаць нашымі вёрстамі і ведаюць, што раней была вярста ў 700 сажань, а зараз пяцісотенная. Целюксель чалаш 700, сіцасель—чалаш 500 сажань.

Той з іх шануецца адукаваным, хто язджаў па вялікіх дарогах, вазіў рускага на Ніжагародскі кірмаш, бываў у павятовым ці губернскім горадзе, або ад Чабаксар да Рыбінска цягнуў шлейкай судна.

Чувашляты, як і рускія хлопчыкі, прымаюцца за кнігу неахвотна, але затое ці ледзь не хутчэй за рускіх абвыкаюць да яе. Праз год яны прывучаюцца бегла чытаць і вольна тлумачыцца па-руску.

Сапраўды, цяпер вельмі нямногія з чуваш зусім не ведаюць нашай мовы. Многія тлумачацца на ёй так свабодна, што толькі звыклае да іх гаворкі і пераборлівае вуха можа прызнаць у іх чуваш. Нават хір-арым, што значыць жанчыны, якія ўсё яшчэ цураюцца рускіх і вельмі мала маюць з імі зносін, не зусім чужыя адносна некаторых спазнанняў у нашай мове. (Справядлівасць патрабуе аднак жа заўважыць, што чувашкі толькі зацвярджаюць рускія словы, але злучаюць іх па-свойму, таму што наша словаскладанне ім зусім не даецца. Таму разумець іх часам бывае вельмі цяжка. Недахоп гэты адбываецца, на маю думку, таму, што яны сталі вучыцца па-руску ўжо ў дарослым узросце.)

Досам называе чувашэнін чалавека, якому даў абяцанне непарыўнага сяброўства. Трэба думаць, што першапачаткова тыя, хто даваў абяцанне сяброўства, адорвалі адзін аднаго тым, што кожны меў у сябе з лепшага, і тым сімвалічна выяўлялі сваю гатовасць ахвяраваць для доса ўсім.

Такім чынам узаемныя дары складалі абрад пры заключэнні сяброўства.

Пад уплывам рускіх, якія ўмелі як з дурных, так і з добрых уласцівасцяў чуваш атрымаць свае выгоды, абрад гэты страціў сваё першапачатковае значэнне.

Рускі купіць, бывала, якую-небудзь цацанку, напр., плісавую шапку, шаўковы пояс або двухрублёвы армяк і спяшаецца з гэтым падарункам да багатага чуваша; а той у прастадушнай упэўненасці, што гэта самая лепшая рэч у яго сябра, дорыць яму адзін ці два лепшыя вуллі пчол, каня, карову ці якую-небудзь іншую каштоўную ўласнасць.

Нарэшце чувашы ўбачылі, што рускія іх прыяцелі зусім не досы, што яны пад святым іменем сяброўства хаваюць карыслівыя выгляды, і сталі аддаваць ім al pari, ці зусім не сябраваць з імі. Такім чынам досы існуюць зараз толькі па імені; і я перакананы, што знакамітая фраза «Сябры мае! Няма больш сяброў на свеце» першапачаткова вымаўлена была на чувашскай мове якім-небудзь расчараваным «Васіліем Іванавічам», і вымаўлена наступным чынам: «Досы мае! Ні ў цывільскім, ні ў ядрынскім, ні ў буінскім, ні ў курмыскім, ні нават у чэбаксарскім павеце — няма больш досаў! Рускія вынішчылі, знішчылі, сцерлі іх з твару зямлі прыяцеляў не сівухай, не сакавіцкім півам, не мораным мёдам, але чаем, белым віном, французскай і кізлярскай гарэлкай».

З чаго рускія захацелі зваць чуваш Васілямі Іванавічамі? Можа быць, гэтая мянушка паходзіць і ад таго, што святары першапачаткова давалі нованароджаным чувашлятам агульнаўжывальныя і вядомыя імёны. А якое імя больш ужывальна за Васіля і Івана?

Апошняя мяжа, да якой імкнецца іх славалюбства, складаюць роднасныя сувязі з рускімі — у чувашаў ёсць звычай аддаваць дачок замуж абавязкова ў чужыя вёскі.

Аддаць дачку за рускага ці ажаніць сына на рускай — гэта верх дабрабыту для чувашэніна—арыстакрата.

Такім чынам, сам час рыхтуецца канчаткова вырашыць пытанне, якое існавала ў дні біблейскага грамадства і было прадметам моцнай спрэчкі: ці можна цалкам абрусіць чуваш, чараміс і іншыя невялікія народцы, якія жывуць у Расеі і ўжо вызнаюць хрысціянскую веру? У наш час няйначай ужо можна адказваць на гэтае пытанне сцвярджальна; можна меркаваць, што некалі яны зусім забудуць і сваю мову, і свой лад жыцця, тым больш што элементы гэтага жыцця і самі па сабе бедныя, і не маюць ні найменшай сувязі ні з сапраўднай іх рэлігіяй, ні з гістарычнымі іх успамінамі.

Літаратура:

1. А. Фукс, К. Фукс. Цыдулкі аб чувашах і чарамісах Казанскай губерні. Казань, 1840 г.

2. Чувашская даўніна. Васіль Збоеў. Даследаванні аб іншародцах Казанскай губерні. Нататкі аб чувашах (Лісты да рэдактара «Казанскіх Губернскіх Ведамасцяў»), 1851 г.

3. Статыстычная запіска аб народах, якія насяляюць Саратаўскую губерню. Гл. Маскоўскі тэлеграф, 1833, № 13. (Стат. апісанне Саратаўскай губерні Л. Леапольдавым. 1839, стар. 41.)

4. (Заволжская мурашка, 1832, № 20.)

5. Чувашы, іх паходжанне і вераванні. А. І. Сянкоўскі. т. VI—1895 г.