«Ěŕmeź» valmoroś dy lijat noldavkst finněń-ugrado

2020 ień jakšamkovoś dy davolkovoś uĺnest́ peškse finněń-ugrań literaturań od noldavksdo, saemga Mordovijaso. Ne knigatneneń javst́ meĺ avoĺ ansäk kudova lovnycät, specialisttkak. Noldavks knigatne kepetetst́ interes avoĺ ansäk sörmadomaneń, istorijaneńdäk, nama sodatano: literaturaś dy istorijaś sval sülmaź vejkest́-vejkest marto.

Jakšamkovsto Mordovija respublikanteń topodst́ 90 iet́. Istä lisś, «Ěŕmeź» ěrzäń valmoront́ lisemazo karmaś respublikaneń pokš kazneks. Vasnä uĺneś meĺ noldams valmoront́ peĺiede ikele, ansäk ěŕva kodat ve jondo stakačit́ ěst́ makst teń teems.

Pusmont́ noldamoś teezeĺ avoĺ vijkirdień «Rucä» viška lezěpargont́ jarmak langs: tija-tuva lezdast́ lomant́ dy lezěpargoń prävtoś sonś putś ěsenzě jarmak. Jakov Kuldurkaev sörmadycäś uĺneś te valmoront́ kisě repressirovaź dy 20 iet́ ašteś lagersě. Ěrämonzo pert́ son ansäk vest́ neize ěś valmoront́ noldamonzo. Pekstamodonzo mejle vese noldaź pusmotne saezeĺt́ lovnomakudosto. 1970—1980 ietnestě «Ěŕmeź» valmoroś tija-tuva pečatazeĺ peĺksěń-peĺks kulälopaso dy lovnomapusmoso.

Jarmakoń asatoma kuvalt avoĺ vese artovkstně lisś teems tüs marto, hot́ artycäś teize tevenzě stäkodo. Lija lezdycät istä žo tevest teiź stäkodo: lovnost́-vitnest́, vešnest́ ikeĺce noldaź pusmont́.

Noldavksont́ ušodkso ulit́ kavto baška sörmadovkst: V. I. Döminěń — filologijań naukań doktoront́, professoront́ dy Mariź Kemaleń, ěrzäń sörmadycäń, Rossijań sörmadeeń Vejsěndävkosos sovicänt́.

Sonś sörmadovksoś istämo žo, kodamo uĺneś 1935 iestě, samaj se, vejkine noldavksont́ koräs, konant́ neize Ja.Kuldurkaev ěrämopingstě.

Pusmont́ pesě apokš valks, toso pek lamo neeńškane a vastnevicät, mazyjt́, kezěreń valt, konatne tevs noldaviĺt́ velesě XX pingeń ušodomasto. Lambaśke veleś sodaviks: toso škasto čačst́ dy kajst́ Räbov mest́. Avoĺ umok synenst panžozeĺ lemeń kundamolaz toso. Anatolij Räbov — ěrzäń literaturań kelent́ putycäzo, lamo keleń sodycäś, Vladimir Räbov — ruzoń klassikań ěrzäń keĺs jutavtycä, tuvaka jutavtś ěrzäks staliněń konstitucija. Sonä- jalaksost, uĺneś školaso tonavtycä dy Fedot Vasiĺevič Syčkovoń «Učiteĺnica-mordovka» (1937) prototipeks.

Knigań prezentacijaś jutaś Ine-Petrań ošso dy Saran ošso. Purnavozetne teškstyź valmoront́ pitnenzě koda ěrzäń literaturanteń dy istä žo istorijanteń, kundyź lement́ se lomanent́, konaś teeveĺ sede lamo dy tenzě ěst́ makst.

Valmorosont́ jovtnevi ěrzätneń ěrämodo XIII pingestě. A. M. Moro sörmadycäś vana koda korty Jakov Kuldurkaevde:

«1930 ietnestě sörmadozeĺ geniaĺnoj Jakov Kuldurkaeveń valmoroś – “Ěŕmeź”. Sonzě pitnezě ěrzätneneń istämo žo pokš, kodamo “Slovo o Polku Igoreve” – ruztneneń. Te – citnicä ěrzäń poězijań tökš, vese literaturań tökš dy pokš putovks vesemastoroń poězijań pargos… »

Omboce knigaś, konaś lisś malava veškasto Jakov Kuldurkaeveń «Ěŕmeź» marto — te «Kotova vikšneź moń paläm». Sörmadovksoś jovtni ěrzäń panaroń dy rucäń vikšnemado, vikšnemań luvdo. Knigant́ sörmadycäś-purnycäś — te Lüdmila Ignat́evań tonavtnicäś — Mariź Kemaĺ. Lüdmila Födorovna Ignat́eva sodaviks Mordovija respublkań vikšnicä, Rossijań artycäń Vejsěndävksos sovicä. Ruz čačomanzo koräs, son sval kortaś meĺdenzě: liseveĺ te knigaś ěrzäks. «Kiń peĺde saija te süpavčint́ — seneń velävtan». Sekskak pusmont́ sörmadycäks aštit́ kavto lomant́ — Ignat́eva Lüdmila Födorovna dy sonzě tonavtnicäzo Mariź Kemaleń. Ignat́evań vikšnevksěnzě vanstovit́ MROKM im. Voronina, Saran ošso.

Knigant́ ušodkso Lüdmila Ignat́evań valmoroś:

A melodii v zvonah monety
Pust́ razbudät ěrzänskuju grust́;
Vse ěrzänki pust́ budut odety,
Udivläja usnuvšuju Ruś.

Dy kolmoce od sörmadovks: lisś ruzoń keĺsě «Purgasova Ruś v svete drevnej russkoj istorii», «Ěditus» noldamokudoś (2020) Sörmadycäś — Malyšev A. V. Te kevkstemaś pek kucti meĺ kudova lovnycätneń dy tuvaka istorijań sodydejtneńdäk. Sodatano, Purgaz — te ěrzäń inäzor, konaś ašteś Rav-Kamań Bulgarijań jono, ansäk meks ruzoń ieńsörmadovksso (ruz.”letopiś”)te tarkaś lemdevi «Ruś». Sonś «Purgazoń Ruseś» jomaś tatar dy mongoloń kajatoma škane, ansäk Purgaz lemeś a vastnevi se lemtneń jutkso, konatne sakšnost́ inäzorčiń jarlyk meĺga. Meze martonzo teevś? Net́ dy lijat kevkstemat, tija-tuva apak učo kevkstemat, kepedevit́ sörmadoksso.

Vaija, Vikikulätnes